Wychowanie i kształcenie dzieci upośledzonych intelektualnie budzi coraz szersze zainteresowanie specjalistów, jak również nauczycieli, którzy stają się wrażliwsi na potrzeby życiowe upośledzonych oraz na ich przygotowanie bądź funkcjonowanie w społeczeństwie.
W systemie polskiej oświaty, zgodnie z Rozporządzeniem MEN z dnia 12 lutego 2001 roku w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży oraz wydawania opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, a także szczegółowych zasad kierowania do kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania (Dz. U. 2001, Nr 13, poz. 144) za ucznia niepełnosprawnego uznaje się takiego ucznia, który posiada ważne orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane przez zespół orzekający działający w publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej.
Na świecie rozwinęły się w dużym stopniu systemy kształcenia osób upośledzonych umysłowo. Dotychczasowe doświadczenia wykazały, że cele oświaty specjalnej to przede wszystkim:
a) stwarzanie dzieciom optymalnych warunków do rozwoju i wychowania stosownie do możliwości psychofizycznych danej jednostki,
b) dostarczanie poprzez system pomocy socjalnej niezbędnych ułatwień dla rozwoju umiejętności poznawczych,
c) rozwój aktywności każdej jednostki.
Ważne są następujące zasady nauczania dzieci upośledzonych intelektualnie:
a) nauczanie powinno się opierać na poprzednich doświadczeniach ucznia,
b) konieczne jest stopniowe przechodzenie na nowy szczebel nauczania i wymagań,
c) nauczyciel musi odgrywać aktywną rolę w procesie nauczania, prowadzić ucznia do rozwiązywania coraz to trudniejszych zagadnień, nie zaś czekać biernie aż dziecko będzie gotowe do wykonania zadania.
Praca z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną niewątpliwie wymaga większego nakładu pracy i uwagi oraz przystosowania warunków zewnętrznych niż z osobą zdrową.
Pierwszą, najważniejszą barierą, którą każdy nauczyciel powinien przełamać jest nieprawidłowa komunikacja z niepełnosprawnym uczniem. Aby tego dokonać można zastosować różne zadania, które sprawią, iż dziecko zdobędzie poczucie przynależności do społeczności klasowej. Zadania takie mogą być realizowane w formie zabawy lub pracy w grupach np:
- wspólne wykonanie jakiegoś plakatu bądź rysunku,
- wspólne opisywanie przedmiotów,
- używanie zwrotów grzecznościowych
- wspólne rozwiązywanie krzyżówek, rebusów, łamigłówek,
- wspólnie a później samodzielne opowiadanie krótkich fragmentów opowiadań,
- zbiorowe wygłaszanie wierszy z podziałem na role,
- rozmowy nauczyciela z dzieckiem,
- zabawa,
- itp.
Kolejnymi zadaniami i mającymi na celu efektywniejszą pracę z osobą z niepełnosprawnością intelektualną mogą być:
1. Zaangażowanie w kontakt z uczniem.
Styl funkcjonowania ludzi dorosłych może sprzyjać komunikacyjnej aktywności dzieci lub blokować ją. Wprowadzenie zmian w stylu funkcjonowania dorosłych otwiera nowe możliwości w zakresie komunikowania się z dziećmi. Należy więc być otwartym na rozmowę z uczniem, wysłuchać jego problemów i potrafić udzielić dobrej rady. Ponadto ważne jest, aby wzbudzić w nim zaufanie oraz motywować go do swobodnej rozmowy.
2. Umożliwienie uczniowi kontakt z różnymi dziełami sztuki.
Trudności w zakresie percepcji słuchowej i ujmowania stosunków przestrzenno-czasowych powodują problemy w odbiorze przekazów słownych i muzycznych. Udział dzieci w utrwalaniu swoich ról, fragmentów muzycznych, w odtwarzaniu treści utworów skłania je do zapamiętywania tekstu, do koncentrowania uwagi, do dyscypliny, sprzyja kulturze mówienia oraz właściwemu zachowaniu. Aby wykorzystać możliwości, jakie niesie ze sobą obcowanie z różnymi dziełami sztuki, a także wyzwalanie różnych przejawów twórczości potrzebny jest otwarty na zmiany, kreatywny nauczyciel-przewodnik, akceptujący twórcze aspiracje uczniów. Projektując zajęcia, nauczyciel powinien mieć na uwadze szczególnie te dzieła literatury, sztuki, muzyki oraz środki dydaktyczne, które wyzwalają twórcza postawę u dzieci. Może nią być ułożony wierszyk, słowa piosenki, własna kompozycja kwiatowa, muzyczna, namalowany obrazek, skonstruowana budowla, własna interpretacja utworu literackiego lub muzycznego.
Sztuka może także pełnić funkcję terapeutyczną. Funkcja ta wiąże się nie tylko z obcowaniem z gotową sztuką i jej wytworami, ale także z samym procesem tworzenia. Zarówno proces percepcji dzieła, jak również twórcze działanie dziecka może i powinno być elementem programu pracy z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną. Sztuka może bowiem przyczyniać się do poprawy jakości życia dziecka, sprzyjać jego rozwojowi. Obcowanie z nią, tworzenie wpływa na sferę poznawczą, motywacyjną, emocjonalną, ruchową, rozbudza zmysły, wyobraźnię, usprawnia manualnie i przestrzennie. Ponadto bawi, cieszy oraz uczy spostrzegać inaczej sytuacje, analizować i interpretować, mówić o swoich stanach emocjonalnych i potrzebach.
Kontakt z dziełem plastycznym wzbogaca osobowość dziecka, jego sferę emocjonalną i poznawczą, zwłaszcza poprzez walory artystyczne i humanistyczne dzieł, które wywołują określone przeżycia i nastroje. Plastykoterapia pozwala także rozwijać umiejętności komunikacyjne. Funkcję rozwijającą pełni przede wszystkim działalność plastyczna, która może przejawiać się w rysowaniu, malowaniu, lepieniu, wydzieraniu, wycinaniu itp.
3. Organizowanie wycieczek rozwijających intelektualnie.
Dziecko np. w teatrze reagując emocjonalnie na bohaterów negatywnych i pozytywnych, wyładowuje emocje, wyzwala się z nich. Oglądanie ról wzbogaca świat dziecka, jego słownik czynny i bierny, pozwala zauważyć różne możliwe sposoby zachowania, czy rozwiązania problemu. Działanie teatralne zmusza do poszukiwań twórczych, wyzwala indywidualne możliwości. Zajęcia podbudowane wyobraźnią pozwalają wprowadzać dziecko w świat nieskrępowanej zabawy i niesamowitych przeżyć.
Wycieczka do kina, bądź muzeum ma podobne działanie. Uwrażliwia ucznia na, wzbogaca jego percepcję i wyzwala pozytywne odczucia.
4. Przystosowanie otoczenia do rozwoju intelektualnego ucznia.
W przystosowaniu otoczenia ważne jest:
- przestrzenność wykorzystywanego pomieszczenia,
- tematyczny wystrój klas np. sala zabawki miękkie, sala haftu, sala muzyczna, sala komputerowa, sala plastyczna, itp.
- ograniczona grupa uczniów na każdych z zajęć,
- wystrój otoczenia zachęcający i mobilizujący do pracy i przeżywania emocjonalnego.
Ponadto, aby efektywniej i bardziej satysfakcjonująco pracować z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną należy wziąć pod uwagę na następujące kryteria:
a) obecność ćwiczeń uzupełniających niedobory rozwojowe ( analiza i synteza wzrokowa, słuchowa, sprawność manualna, rozwój mowy),
b) obecność ćwiczeń w czytaniu i pisaniu oraz innych uzupełniających braki w nauce,
c) realizacja zaplanowanych zamierzeń leczniczo-wychowawczych,
d) dostosowanie programu zajęć do indywidualnej potrzeby dziecka – do rozwoju i stopnia jego trudności
e) w toku ćwiczeń jak największa obecność zajęć zespołowych, ale nie unikanie też ćwiczeń indywidualnych (np. pisanie z pamięci, analiza dźwiękowej i graficznej struktury wyrazu)
f) zastosowanie odpowiednich zestawów pomocy o charakterze literowym i bezliterowym oraz liczbowym,
g) sprawna i ciekawa organizacja zajęć.
Anna Śmiarowska